Sporda Yetenek Seçimi ve Önemi

Sportif bağlamda yetenek kavramı, belli bir alanda normalin üstünde ancak henüz tam gelişmemiş özelliklere sahip kişiye denir. Özellikle Batı Dünyası ve Doğu Avrupa Ülkesi yetenekli sporcuları seçmek için özel yöntemler geliştirme arayışına girmiştir.

SPORDA ULUSLAR ARASI BAŞARI
Kendini Tanıtma
Prestij Kazanma
Politik Gelişim
Ekonomik Gelişim

ULUSLAR ARASI BAŞARI İÇİN EN BÜYÜK ETKEN

Hirata; 1976 Olimpiyatlarında madalya sahibi sporcuların %80?inin yetenek seçimi programlarıyla hazırlandığı saptanmıştır ve araştırmaya takiben ?En yetenekli gençlerini bulup sporda yönlendiremeyen ülkeler, uluslar arası başarıdan her zaman yoksun olacaklardır? demiştir.
Alt yapı-Tesis
Uygun yaşta yetenek seçimi
Titiz ve sistemli eğitim, çalışma
Çalıştırıcı
Teknoloji
Yönlendirme

ZACKİORSKİJ YAPTIĞI ARAŞTIRMADA AŞAĞIDAKİ SONUÇLARA ULAŞMIŞTIR.

Mükemmel sporcuların yaklaşık %50?sinin çocuklarının da üstün sportif yeteneklere sahip olduklarını farklı sporda olabilir.Yalnızca motorik özelliklerin (örneğin; sürat) kalıtım yolu ile geçtiğini,
Tek yumurta ikizleri, bir çok alanda çift yumurta ikizlerinden daha büyük bir uyum gösterdiğini  Başarı gelişiminin üst sınırlarının yine kalıtımla belirlendiğini saptamışlardır.
Bu araştırma kalıtımsal faktörlerin bir sportif yeteneğin gelişmesindeki önemini ortaya koymaktadır. Ancak bu etkinin sınırlı  olduğunu vurgulamak lazım.

ÜLKEMİZDE SPOR POLİTİKALARI:

-Daha az sayıda ve ülke insanına uyan spor dallarına yatırım.
-Ülkemizin değişik yörelerindeki  insanların, hangi sporlara
yatkın olduklarını belirleme ve buna göre yatırım yapma
-Spor liseleri değişik federasyonların okul çalışmaları
-Yeni politika çalışmaları
-Seçiciler
-Uygun çalıştırıcıları +sistemi
-Alt yapı tesis+teknoloji
-Titiz ve sistemli çalışma

DÜNYADA UYGULANAN MODELLER
Ülkelerin Yönetim Tarzlarıyla Modelleri  Arasında Mantıklı İlişkiler Olduğu Görülmektedir.
Sporda ileri gitmiş Avrupa ülkelerinde modeller ayrıntılı ve pedagojik kurallara uygun yönetilir. Seçimler laboratuvar koşullarında gerçekleştirilir.
ABD gibi bazı ülkelerde; doğal seçim yöntemleri ile ve isteğe bağlı bir uygulama görülmektedir.
Spor biliminde ve pratiğindeki tartışılmaz yerine rağmen ABD?de yetenek seçimi bilinmeyen bir bilim dalıdır.
Sporda üst düzeyde başarı elde etmeksizin yatılı spor okulları; geliştirilmiştir. Eski Doğu bloku (Bul, Pol. Rom. Rus.) ülkelerinde ve birçok Batı Avrupa Ülkelerinde bu uygulama görülmektedir.(Alman, Farns.İng. İta, Avus, İsveç)

ALMANYA MODELİ
1978-79 yılındaKaiserslautern?de Heinrich Heine devlet Lisesi ?Yetenek Geliştirme Sınıfları? projesinde, elit sporcu yetiştirme ile görevlendirilmiştir
Amacı öğretimle birlikte, sosyal ve spor gelişimi dengeli şekilde götürmek
Derslerde başarısızlık söz konusu olduğunda özel destek öğretim programları düzenlenmektedir.
Antrenmanlar, lisenin ve çevresindeki okulların tesislerinde yapılmaktadır.
Okulun öğrencileri, yörenin seçilen öğrencileri olmakla birlikte bir kısmı da dışarıdan seçilmiştir.
Evi okula yakın olan öğrenciler yarı yatılıdırlar.
Bilimsel danışmanlıklar ve ölçümler Üniversitelerin bünyesindeki spor enstitüleri tarafından yönetilmektedir.

BU ENSTİTÜLERDE
Kondisyonel özelliklerin diagnozu
Koordinatif becerilerin diagnozu
Müsabaka davranışlarının değerlendirilmesi
Profillerin ve normların oluşturulması
Tıbbi ölçümler
Sosyolojik yönden incelenmesi ve gerekli önlemlerin alınması

İSVEÇ (TTA)  MODELİ
İsveç Tretorn Tens AKADEMİSİ; 1985?de Bastad (Güney İsveç)?de açılmıştır. İsveç?in en iyi genç tenisçilerin belirli bir okulda okutup, profesyonel tenisçi olarak hazırlamak.
Üç hafta derslere devam etmem hakları bulunmaktadır.
Bu okul ortaokul düzeyinde olup liseye hazırlar.
Bu öğrenciler mezun olduktan sonra yetişkinler için lise adlı bir özel okula girebilirler.
İsveç hükümeti ?Sosyal Devlet Anlayışı? ile burada    burs  verilmektedir.
Masraflar Tretorm firması ve tenis federasyonu tarafından karşılanır.
TTA?da 18 tenişçi yetiştirilir.
Kendi yaş grubunda İsveç?in ilk 8 tenisçisi arasında giren okula alınır.
Tenisçiler üst düzey baş antrenör nezaretinde hergün 3 saat 90 dakika sabah, 90 dakika öğlenden sonra antrenman yaparlar.
Burası elit sporculara kamp yeri ve antrenman yaptığı yer olarak da kullanılır.
İsveç?in Dünya çapındaki tenisçilerinin antrenman yapabilmesi çocuklar için büyük yer almaktadır.  

YETENEK SEÇİMİ ve ÇALIŞMALARININ SPORSAL YARARLARI          
Kişilerin daha kısa zamanda istenilen yüksek performansa ulaşmasını sağlar.
Üstün yetenekli sporcularla çalışan antrenörün çalışma etkinliği artar.
Yüksek performansa erişmek isteyen sporcuların sayısını ve rekabetini artırır. Daha güçlü kadrolar oluşturulur.
Sporcunun kendine güveni artar. Çünkü bilimsel seçim süreciyle yetişmemiş sporculardan daha iyi olduğunu görür. Sporcuların çalışmalardaki istenmedik sapmalar zamanında belirlenip, gerekli önlemler alınır. Bu ilgi sporcuları motive eder.  

YETENEKLİ SPORCU ÖZELLİKLERİ
Antrenmanda daha başarılıdır.
Aynı kapsam ve büyüklükteki antrenman uyaranlarında büyük başarı elde eder.
Antrenmanda verilen yeni uyaranlara daha çabuk uyum sağlar.
Daha çabuk öğrenir.
Daha önce edindiği deneyimleri yaratıcı bir şeklide başarısını arttırmak için kullanır.
Kendine verilen zor görevleri bile başarıyla yerine getirir ve sorunları yaratıcı ve orijinal bir biçimde çözer.
Performansının gittikçe yükselmesi onun tipik özelliğidir.
Yetenekli bir sporcu, kendini tam anlamıyla spora adar, çalışkan ve hırslıdır, sistematik şekilde çalışır.   
Gerginlikte (stres altında) bile gerçekçi, doğru değerlendirme yapabilir.
Riski göze alabilir.
Başarısızlıklar karşısında gücünü kaybetmez, bunu bir motivasyon gerekçesi yapabilir.
Yeteneğin belirlenmesinde etkili olan faktörler şunlardır.
Sağlık durumu, Antropometrik özellikler,( Boy kol uzunluğu ve genişlik ölçümleri,vücut ağırlığı,y ağ oranı,ağırlık merkezi )
Kondisyonel motorik özellikler (Kuvvet, dayanıklılık, sürat, hareketlilik,esneklik, beceriklilik gibi)
 Öğrenme yeteneği(Verilen uyarıları kavrayış,gözlem,analiz,çözümleme       yeteneği)
Psikolojik önkoşul( Verimliliğe hazır olma durumu,istekli olma,zora dayanabilme ve hoş görülü olma)
Bilişsel özellikler  ya da yetenekler(Oyunzekası,yaratıcılık,konsantrasyon)
Duygusal ,coşkusal özellikler  (tahammül,yarışma ve mücadeleye istekli olma)
Sosyal faktörler (işbirliği, takım ruhu,görev üstlenme bilinci)
Sporcuların özel biyolojik profilleri kadar psikolojik özellikleri de önemlidir. Bu nedenle objektif ölçütler kullanılır.
Bir yeteneğin bu özellikleri, spor dalına göre farklılıklar göstermektedir. Örneğin, bir oyuncuda öne çıkan özellikler, bir uzun mesafe koşucusununkilerden farklıdır.
Spor biliminde yetenek konusunda yapılan çalışmaları üç başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar;
1. Yeteneğin seçimi( aranması)
2. Yeteneğin yönlendirilmesi
3. Yeteneğin eğitimi. Bu kavramları şöyle açıklayabiliriz.

YETENEK SEÇİMİNİN AŞAMALARI
Etkili bir yetenek seçimi üç aşamada gerçekleştirilebilir. Bunlardan ilkini ?ön seçim? olarak kabul edebiliriz. Ön seçimde ekonomik bir uygulama yöntemi kullanarak mümkün oldukça çok sayıda çocuk ve genç bu süreçten bir çok kez geçirilmeli.
Antrenmansız çocuklarda yapılacak seçimlerde kural olarak, spor türüne özgü verimliliği belirleyecek parametrelerden çok, çocuğun genel sportif verimini belirleyecek özelliklerin ölçümüne yönelmek gerekir. Yetenek seçiminde unutulmaması gereken ilke, ölçümlerin bir kere değil, bir çok kez yapılmasından sonra sonuçlandırılması ve karara bağlanmasıdır.   
Aşağıdaki tabloda ön seçim-ara seçim-son seçim içeriklerine örnek olarak da Artistik Cimnastik ve sportif oyunlar verilmiştir.
Belirli bir spor türü için motor testler daha uygun kişisel önşart oluşturur. Birçok motor testin uygulamasıyla gerçekleştiren test bataryaları bu amaçla uygulanır. Değişik araştırmacıların sunduğu bazı örnekler aşağıda verilmiştir.
Ara seçimde uygulanan kondisyonel motor özelliklerle ilgili bir test bataryasıyla norma tablosu örnek olarak verilmiştir.  

YETENEĞİN YÖNLENDİRİLMESİ (1)
Yeteneğin seçimi, yönlendirilmesi ve eğitimi süreçlerini belirli kurallara bağlayan modeller oluşturulmuştur. Uygulanan modelleri tanımak amacıyla yaptığımız literatür taramasında, ülkelerin yönetim tarzlarıyla bu modellerin yapısı arasında mantıklı ilişkiler olduğu görülmektedir.
Aşağıda vereceğimiz örneklerde de görüleceği gibi, sporda ileri gitmiş Avrupa ülkelerinde görülen modeller, ayrıntılı ve pedagojik kurallara uygun yönetilir, seçimler laboratuvar koşullarında gerçekleştirilirken, ABD gibi bazı ülkelerde; doğal seçim yöntemleriyle ve isteğe bağlı bir uygulama görülmektedir.

Aslında bu konunun öncülüğünü doğu Avrupa ülkelerinin yaptığı bilinmektedir. Spor biliminde ve pratiğindeki tartışılmaz yerine rağmen ABD?de yetenek seçimi bilinmeyen bir bilim dalıdır (17).
Uzun sürede, sporda üst düzeyde başarıya erişmeyi kolaylaştırmak amacıyla içerisinde yaşanan, eğitim-öğretim ve antrenman yapılabilen kurumlar geliştirilmiştir. Yatılı Spor okulları birçok eski doğu bloğu ülkelerinde (Örn; Bulgaristan, Eski DDR; Polonya, Romanya, Eski Sovyetler Birliğinde) ve birçok batı Avrupa ülkelerinde (Örn; Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya, Avusturya, İsveç, İsviçre gibi) bulunmaktadır. Bilindiği gibi bir denemede ülkemizde başarısızlıkla yakın tarihte sonlandırıldı.   

YETENEĞİN EĞİTİMİ
Uzun yıllar emek verilerek geleceğin şampiyonalarını yetiştirmek için seçilen kişilerin kalitesi kadar, onlar için optimal bir eğitimin önemini de belirtmek zorundayız. Bu çalışmalar, spor biliminin ilginç konularından birini oluşturur.
Yetenek kabul edilen kişinin eğitim deyiminden; daha sonra erişmesi beklenen yüksek verime ulaşabilmesi için, antrenmana dahil olan bütün önlemlerin uygulanması anlaşılır.
Sportif verime yönelik antrenmanlar çocuk ailesi ve kulübü için büyük özveriler zaman organizasyon ve mali yönlerden birlikte getirir. Yalnız antrenmanlarla ilgili önlemleri almış olmak yeterli değildir. Aynı zamanda henüz gelişim devam eder çocuğun genel ve çok yönlü gelişmesini göz ardı etmemelidir.

YETENEĞİN ÖNEMİ (2)  
Okul eğitimiyle sportif antrenmanın birlikte götürülmesinde ilgilerin çatışması azman zaman görülür. Bu durumda yukarda örneklerini verdiğimiz bazı ülkelerdeki gibi özel spor yatıl okulu seçimleri yapılmaktadır.
Eğitim sürecinde genç sporcunun verimliliğini belirleyen özelliklerinin eğitimine yönelik antrenmana konsantre olması sağlanmalı. Yine bu süreçte çocuğun gelişimi analiz edilerek spor türüne uygunluk derecesi belirlenmeli

YETENEKLERİN EĞİTİMİNDE YETİŞKİNLERE DÜŞEN GÖREVLER
Çocuklarda spor eğitiminde herkesin bir sorumluluğu vardır. Özellikle antrenörler, öğretmenler, hakemler, ebeveynler, yöneticiler, seyirciler ve basın-yayın organları bu eğitimde önemli görevler üstlenirler. İstenilen gelişimin sağlanabilmesi hepsinin benzer bir eğitim anlayışı içerisinde olmalarını gerektirir.Bu bakımdan her grup için öneri sayılacak görüşler aşağıda sunulmuştur.

ANTRENÖRDEN BEKLENENLER (1)
- Başarılı bir antrenör, kazanıp kaybetmek kaygılarından çok sporcularının yararına yatırım yapan antrenördür. Aşağıda bu doğrultuda düşünülmüş bazı görüşleri sıralamak gerekirse:
- Çocukların ve gençlerin zamanları, enerjileri ve hevesleri konusundaki isteklerinizde mantıklı olun. Onların ilgilendiği başka alanlar da olabilir.
- Çocuklar eğlendikleri, zevk aldıkları iç in spor yaparlar, oyun oynarlar, kazanmak bu işin bir parçasıdır. Çocuklara hata yaptığı yada yarışı kaybettiği için bağırmayın, onları küçük düşürmeyin.
- Antrenörlük alanındaki bilgileriniz yenileme konusunda gösterdiğiniz gayreti, çocukların büyümesi ve gelişmesi alanındaki bilgileri elde etmek içinde gösteriniz.
- Sporcularınızı yaş, boy, kilo kondisyonel ve koordinatif yetenekleri ile sağlık durumların sürekli takip edin ve onları bu özelliklerine göre gruplandırın.
- Hep yetenekli sporcularla çalışmayı düşünmeyin. Az yetenekli olanlara karşı da duyarlı olun.  
- Malzeme ve tesislerin sporcuların yaş ve yeteneklerine uygun olmasını, burularda belirli güvenlik standartlarının alınmasını sağlayın.
- Sakatlanmış bir sporcunun tekrar hazır olup olmadığını saptamak için doktorun görüşünü alın.
- Sporcularınıza kuralların herkes için ayın uygulanacağını ve dürüstlük içerisinde       (fair-play) mücadeleyi öğretin.

ÖĞRETMENLERDEN BEKLENEN (1)
- Çocukların ve gençlerin değişik spor dallarında temel yeteneklerin geliştirme konusunda destekleyin. Gelişim çağında erken branşlaşmada aşırılığa izin vermeyin.
- Çocukların yeteneğini geliştirme konusundaki gayretlerini ve iyi davranışların övgüyle ödüllendirin.
- Yetenek geliştirmenin ve serbest zaman değerlendirme faaliyeti olarak spor yapmayı öğrenmenin katı yarışma programlarını yürütme kadar önemli olduğun unutmayın.
- Çocukların yarışmalara hazırlarken önce gerekli yetenekler ve bunların gelişmişlik düzeyi hakkında onlara bilgi verin, başarısızlık ya da yetersizlik halinde hayal kırıklığı yaşanmasın.
- Çocukların gelişmesi ile antrenörlük ilkeleri arasında doğru ve tam kararlı hale gelin.
- Çocuktan beklenenler (okul, ailesi ve kendi beklentileri) ile sizin ondan beklediklerinizin çocuğun kapasitesine uygun olması gerektiğini unutmayın.
- Çocukların televizyonda izlediği profesyonel sporcuların yaptığı ile kendi yaptığı spor arasındaki farkı anlamalarınada yardımcı olun (onların yaptıkları işten para kazandıkları, bunun içinde eğlendirici olmak zorunda oldukları gibi ayrıntılara girilebilir)
- Yeteneklerin eğitiminde başlangıçta (takım oyunlarında) daha çok mini oyunlar seçilmeli

ANA-BABALARDAN BEKLENENLER (1)
- İsteksiz bir çocuğu spor yapmaya zorlamayın. O sizin hırslarınızı tatmin için spor yapmamalı. Çocuklar ve gençler organize (düzenli-planlı) sporla kendi zevkleri için ilgilenirler.
- Çocuğun her zaman kurallara uyarak spor yapmasını destekleyin.
- Çocuğunuza çabanın ve takım ruhunun en az birincilik kadar önemli olduğunu, her türlü sonucun normal kabullenilmesi gerektiğin öğretin.
- Çocuğu hata yapmasını ve yenilgisini öncelikle siz normal karşılayın.
- Çocuk en iyi doğru örneklerle öğrenir. Kendi grubundaki ve rakip gruptakilerden iyi olanları alkışlayın, takdir edin.
- Hakemlerin kararlarını, hele hele dürüstlüklerin kesinlikle herkesin içerisinde yargılamayın.
- Antrenörlerin önemini ve değerini anlayın. Onlar zamanlarını ve bilgi birikimlerini sizin çocuğunuza yol göstermek için harcarlar.
- Rakibin ana ve babalarıyla arkadaşlıklar kurarak çocuğunuza iyi örnek oluşturun
- Çocuğunuzun çaba ve gelişmesini takdir ve övün

HAKEMLERDEN BEKLENENLER
- Kuralları ve yorumları çocukların düzeylerine göre ayarlayın.
- Çok fazla düdük çalarak onların zevk almalarına engel olmayın.
- Saha içindeki ve dışındaki davranışlarınızla çocuklara iyi bir örnek olun.
- Eğer bir övgü hak edilmiş ise, her iki takım yada grubun sporcularına birden iyi performans nedeniyle övgünüzü yapın.
- Kararlarınızda tutarlı ve objektif olun.
- Dürüstlüğün (fair-play?in) yerleşmesini sağlaycak davranışlar sergileyin.
- Spordan zevk alarak katılım arttırıcı kural değişikliklerini yetkililere önerin.
- Hakemlik kurallarındaki değişiklikleri izleyin.
- Gençlerin ve çocukların büyümeleri ve gelişmeleri konusundaki bilgileri takip etmeye gayret gösterin

SEYİRCİLERE DÜŞEN GÖREVLER
- Çocuklar planlı spor organizasyonlarını öncelikle eğlenmek için sonra özgüvenlerin kazanmak ve kendilerin kanıtlamak için yaparlar. Onlar sizi eğlendirmek için orada değillerdir. Onları profesyonel sporcuları izler gibi izlemeyin.
- Sporcuları, antrenörleri ya da hakemleri rahatsız edici davranışlar ve sözler söylemeyin.
- Kendi takımınızı ya da sporcularınızı olduğu kadar rakip sporcularında iyi davranışlarını alkışlayın.Onlar olmasaydı müsabakanın yapılamayacağını unutmayın.
- Bir yarışma sırasında hata yapan çocukla hiçbir zaman eğlenmeyin, onu azarlamayın.
- Her ne şekilde olursa olsun sertliği hoş görmeyin, yapanı kınayın.
- Hakem kararlarına saygı duyun.
- Yarışma kurallarına uygun davranışları destekleyin, aksine davranışları benimsemeyin.

BASIN VE YAYIN KURUMLARINA DÜŞEN GÖREVLER
Basın ve Yayın kurumları çocuk sporuna yönelik yayınlarıyla (özellikle yetenekleri ve dürüst davranışları haber yaparak) bu alanda katkı sağlayabilir.
-Yetişkinlerin yaptığı spor ile çocuk ve gençlerin spora katılım arasındaki farkın ayrımına varın.
Genç sporculara aşırı beklentilerle yüklenmeyin.
Çocukların dürüst ve başarılı çabalarını haber yaparak kamuoyunun ilgisini çekerek ülke sporunun alt yapısının oluşmasına katkıda bulunun.
Eğitime yönelik olumsuzlukları eleştirin.
Çocuklara star sporcu muamelesi yaparak onların sosyal yönden baştan çıkmasına sebeb olmayın.
Amatör spor ile profesyonel spor arasındaki farkı bilin ve bunu okur ve izleyicilerinize aktarın.
Çocuk ve gençlerin sorunların yayınlayın, onların spora katılımındaki engellerin aşılmasında yardımcı olun.